Tác giả: TS.BS. Phạm Ngọc Thạch - Phó Giám đốc Bệnh viện Nhi Đồng 2

1. Tổng Quan

Bệnh sởi là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus gây ra. Bệnh lây lan dễ dàng khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc thở. Bệnh có thể gây ra các biến chứng nghiêm trọng và thậm chí tử vong.

Sởi có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai nhưng phổ biến nhất ở trẻ em.

Virus sởi lây nhiễm đường hô hấp và sau đó lan ra khắp cơ thể. Các triệu chứng bao gồm sốt cao, ho, sổ mũi và phát ban khắp cơ thể.

Tiêm vắc-xin là cách tốt nhất để ngăn ngừa bệnh sởi hoặc lây lan sang người khác. Vắc-xin an toàn và giúp cơ thể chống lại virus.

Trước khi vắc-xin sởi được giới thiệu vào năm 1963 và được tiêm chủng rộng rãi, các dịch bệnh lớn xảy ra khoảng hai đến ba năm một lần và gây ra ước tính 2,6 triệu ca tử vong mỗi năm.

Ước tính có 136.000 người chết vì bệnh sởi vào năm 2022 - chủ yếu là trẻ em dưới 5 tuổi, mặc dù đã có vắc-xin an toàn và hiệu quả.

Các hoạt động tiêm chủng được đẩy mạnh bởi các quốc gia, WHO, Mối quan hệ đối tác Sởi & Rubella (trước đây là Sáng kiến ​​Sởi & Rubella) và các đối tác quốc tế khác đã ngăn chặn thành công ước tính 57 triệu ca tử vong trong giai đoạn 2000–2022. Tiêm chủng đã làm giảm ước tính số ca tử vong do sởi từ 761.000 vào năm 2000 xuống còn 136.000 vào năm 2022 (1).

2. Ảnh Hưởng Của Đại Dịch COVID-19

Đại dịch COVID-19 đã dẫn đến sự thụt lùi trong các nỗ lực giám sát và tiêm chủng. Việc tạm dừng các dịch vụ tiêm chủng và tỷ lệ tiêm chủng cũng như giám sát giảm trên toàn cầu khiến hàng triệu trẻ em dễ mắc các bệnh có thể phòng ngừa được như sởi.

Không quốc gia nào được miễn dịch với bệnh sởi và các khu vực có tỷ lệ tiêm chủng thấp khuyến khích virus lưu hành, làm tăng khả năng bùng phát dịch bệnh và khiến tất cả trẻ em chưa được tiêm chủng có nguy cơ mắc bệnh.

Chúng ta phải lấy lại tiến độ và đạt được các mục tiêu loại trừ sởi trong khu vực, bất chấp đại dịch COVID-19. Các chương trình tiêm chủng nên được tăng cường trong chăm sóc sức khỏe ban đầu, do đó các nỗ lực để tiếp cận tất cả trẻ em với hai liều vắc-xin sởi nên được đẩy nhanh. Các quốc gia cũng nên triển khai các hệ thống giám sát mạnh mẽ để xác định và thu hẹp khoảng cách miễn dịch.

3. Dấu Hiệu Và Triệu Chứng

Các triệu chứng của bệnh sởi thường bắt đầu 10–14 ngày sau khi tiếp xúc với virus. Phát ban nổi bật là triệu chứng dễ nhận thấy nhất.

Các triệu chứng ban đầu thường kéo dài 4–7 ngày. Chúng bao gồm:

* Sổ mũi

* Ho

* Mắt đỏ và chảy nước mắt

* Các đốm trắng nhỏ bên trong má.

Phát ban bắt đầu khoảng 7–18 ngày sau khi tiếp xúc, thường ở mặt và cổ trên. Nó lan rộng trong khoảng 3 ngày, cuối cùng đến tay và chân. Nó thường kéo dài 5–6 ngày trước khi mờ dần.

Hầu hết các ca tử vong do sởi là do các biến chứng liên quan đến bệnh.

Các biến chứng có thể bao gồm:

* Mù lòa

* Viêm não (nhiễm trùng gây sưng não và có thể tổn thương não)

* Tiêu chảy nặng và mất nước liên quan

* Nhiễm trùng tai

* Các vấn đề hô hấp nghiêm trọng bao gồm viêm phổi.

Nếu phụ nữ mắc bệnh sởi khi mang thai, điều này có thể nguy hiểm cho người mẹ và có thể dẫn đến việc em bé sinh non với cân nặng khi sinh thấp.

Các biến chứng thường gặp nhất ở trẻ em dưới 5 tuổi và người lớn trên 30 tuổi. Chúng có nhiều khả năng xảy ra ở trẻ em suy dinh dưỡng, đặc biệt là những trẻ không đủ vitamin A hoặc có hệ thống miễn dịch yếu do HIV hoặc các bệnh khác. Bản thân bệnh sởi cũng làm suy yếu hệ thống miễn dịch và có thể khiến cơ thể “quên” cách tự bảo vệ mình khỏi nhiễm trùng, khiến trẻ em cực kỳ dễ bị tổn thương.

4.  Ai Có Nguy Cơ?

Bất kỳ người nào không có miễn dịch (không được tiêm chủng hoặc đã được tiêm chủng nhưng không phát triển miễn dịch) đều có thể bị nhiễm bệnh. Trẻ nhỏ chưa được tiêm chủng và phụ nữ mang thai có nguy cơ cao nhất bị biến chứng sởi nặng.

Bệnh sởi vẫn còn phổ biến, đặc biệt là ở các khu vực của Châu Phi, Trung Đông và Châu Á. Phần lớn các ca tử vong do sởi xảy ra ở các quốc gia có thu nhập bình quân đầu người thấp hoặc cơ sở hạ tầng y tế yếu kém, khó tiếp cận tất cả trẻ em để tiêm chủng.

Cơ sở hạ tầng y tế và dịch vụ y tế bị hư hại ở các quốc gia đang trải qua hoặc đang phục hồi sau thảm họa thiên nhiên hoặc xung đột làm gián đoạn việc tiêm chủng thường xuyên và tình trạng quá tải trong các trại dân cư làm tăng nguy cơ lây nhiễm. Trẻ em bị suy dinh dưỡng hoặc các nguyên nhân khác gây suy giảm hệ thống miễn dịch có nguy cơ tử vong do sởi cao nhất.

5. Lây Truyền

Sởi là một trong những bệnh truyền nhiễm nhất trên thế giới, lây lan qua tiếp xúc với dịch tiết mũi hoặc họng bị nhiễm bệnh (ho hoặc hắt hơi) hoặc hít thở không khí do người bị sởi thở ra. Virus vẫn hoạt động và lây lan trong không khí hoặc trên bề mặt bị nhiễm bệnh trong tối đa hai giờ. Vì lý do này, nó rất dễ lây nhiễm và một người bị nhiễm sởi có thể lây nhiễm cho 9/10 người tiếp xúc gần chưa được tiêm chủng. Nó có thể được truyền bởi một người bị nhiễm bệnh từ bốn ngày trước khi phát ban đến bốn ngày sau khi phát ban.

Các đợt bùng phát bệnh sởi có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng và tử vong, đặc biệt là ở trẻ em suy dinh dưỡng. Ở các quốc gia gần loại trừ sởi, các trường hợp nhập khẩu từ các quốc gia khác vẫn là nguồn lây nhiễm quan trọng.

6.  Điều Trị

Không có phương pháp điều trị đặc hiệu cho bệnh sởi. Việc chăm sóc nên tập trung vào việc giảm bớt các triệu chứng, giúp người bệnh thoải mái và ngăn ngừa các biến chứng.

Uống đủ nước và điều trị mất nước có thể thay thế lượng dịch bị mất do tiêu chảy hoặc nôn mửa. Ăn một chế độ ăn uống lành mạnh cũng rất quan trọng.

Bác sĩ có thể sử dụng kháng sinh để điều trị viêm phổi và nhiễm trùng tai và mắt.

Tất cả trẻ em hoặc người lớn bị sởi nên được bổ sung hai liều vitamin A, cách nhau 24 giờ. Điều này khôi phục lại lượng vitamin A thấp xảy ra ngay cả ở trẻ em được nuôi dưỡng tốt. Nó có thể giúp ngăn ngừa tổn thương mắt và mù lòa. Bổ sung vitamin A cũng có thể làm giảm số ca tử vong do sởi.

7. Phòng Ngừa

Tiêm chủng cộng đồng là cách hiệu quả nhất để phòng ngừa bệnh sởi. Tất cả trẻ em nên được tiêm phòng sởi. Vắc-xin an toàn, hiệu quả và rẻ tiền.

Trẻ em nên được tiêm hai liều vắc-xin để đảm bảo có miễn dịch. Liều đầu tiên thường được tiêm lúc 9 tháng tuổi ở các quốc gia nơi sởi phổ biến và 12–15 tháng ở các quốc gia khác. Liều thứ hai nên được tiêm sau đó trong thời thơ ấu, thường là lúc 15–18 tháng.

Vắc-xin sởi được tiêm riêng lẻ hoặc thường được kết hợp với vắc-xin quai bị, rubella và/hoặc thủy đậu.

Tiêm chủng sởi thường xuyên, kết hợp với các chiến dịch tiêm chủng đại trà ở các quốc gia có tỷ lệ mắc bệnh cao là rất quan trọng để giảm số ca tử vong do sởi trên toàn cầu. Vắc-xin sởi đã được sử dụng trong khoảng 60 năm và chi phí dưới 1 đô la Mỹ cho mỗi trẻ em. Vắc-xin sởi cũng được sử dụng trong trường hợp khẩn cấp để ngăn chặn sự lây lan của dịch bệnh. Nguy cơ bùng phát dịch sởi đặc biệt cao ở những người tị nạn, những người này nên được tiêm phòng càng sớm càng tốt.

Việc kết hợp vắc-xin làm tăng chi phí một chút nhưng cho phép chia sẻ chi phí vận chuyển và quản lý và quan trọng là, thêm lợi ích bảo vệ chống lại bệnh rubella, bệnh nhiễm trùng có thể phòng ngừa bằng vắc-xin phổ biến nhất có thể lây nhiễm cho trẻ sơ sinh trong bụng mẹ.

Năm 2023, 74% trẻ em đã được tiêm cả hai liều vắc-xin sởi và khoảng 83% trẻ em trên thế giới đã được tiêm một liều vắc-xin sởi trước sinh nhật đầu tiên. Hai liều vắc-xin được khuyến cáo để đảm bảo miễn dịch và ngăn ngừa bùng phát dịch bệnh, vì không phải tất cả trẻ em đều phát triển miễn dịch từ liều đầu tiên.

Khoảng 22 triệu trẻ sơ sinh đã bỏ lỡ ít nhất một liều vắc-xin sởi thông qua tiêm chủng thường xuyên vào năm 2023.

8. Phản Ứng Của WHO

Năm 2020, WHO và các bên liên quan toàn cầu đã thông qua Chương trình nghị sự Tiêm chủng 2021–2030. Chương trình nghị sự nhằm mục đích đạt được các mục tiêu khu vực như là một chỉ số cốt lõi về tác động, định vị bệnh sởi như một dấu hiệu cho thấy khả năng cung cấp vắc-xin thiết yếu cho trẻ em của hệ thống y tế.

WHO đã xuất bản Khung chiến lược về Sởi và rubella vào năm 2020, thiết lập bảy ưu tiên chiến lược cần thiết để đạt được và duy trì các mục tiêu loại trừ sởi và rubella trong khu vực.

Trong giai đoạn 2000–2022, được hỗ trợ bởi Sáng kiến ​​Sởi & Rubella (nay là Quan hệ đối tác Sởi và Rubella) và Gavi, tiêm chủng sởi đã ngăn chặn ước tính 57 triệu ca tử vong; chủ yếu ở Khu vực Châu Phi của WHO và các quốc gia được Gavi hỗ trợ.

Nếu không có sự quan tâm bền vững, những thành quả khó khăn có thể dễ dàng bị mất đi. Nơi trẻ em chưa được tiêm chủng, dịch bệnh xảy ra. Dựa trên xu hướng hiện tại về tỷ lệ bao phủ tiêm chủng sởi và tỷ lệ mắc bệnh, Nhóm chuyên gia tư vấn chiến lược của WHO về tiêm chủng (SAGE) đã kết luận rằng việc loại trừ sởi đang bị đe dọa, khi bệnh này tái xuất hiện ở nhiều quốc gia đã đạt được hoặc sắp đạt được mục tiêu loại trừ.

WHO tiếp tục củng cố Mạng lưới Phòng thí nghiệm Sởi và Rubella Toàn cầu (GMRLN) để đảm bảo chẩn đoán kịp thời bệnh sởi và theo dõi sự lây lan của virus nhằm hỗ trợ các quốc gia điều phối các hoạt động tiêm chủng có mục tiêu và giảm số ca tử vong do căn bệnh có thể phòng ngừa bằng vắc-xin này.

9. Quan Hệ Đối Tác Sởi & Rubella IA203

Quan hệ đối tác Sởi & Rubella Chương trình nghị sự Tiêm chủng 2030 (M&RP) là một quan hệ đối tác do Hội Chữ thập đỏ Hoa Kỳ, Quỹ Liên hợp quốc, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC), Gavi, Liên minh Vắc-xin, Quỹ Bill và Melinda French Gates, UNICEF và WHO, để đạt được các mục tiêu cụ thể về sởi và rubella của IA2030. Ra mắt vào năm 2001, với tên gọi Sáng kiến ​​Sởi và Rubella, Quan hệ đối tác được hồi sinh cam kết đảm bảo không trẻ em nào chết vì sởi hoặc sinh ra bị hội chứng rubella bẩm sinh. Quan hệ đối tác giúp các quốc gia lập kế hoạch, tài trợ và đo lường các nỗ lực nhằm ngăn chặn vĩnh viễn bệnh sởi và rubella

**Tài Liệu Tham Khảo**

1. Minta AA, Ferrari M, Antoni S, et al. Progress Toward Measles Elimination — Worldwide, 2000–2022. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2023;72:1262–1268. DOI: http://dx.doi.org/10.15585/mmwr.mm7246a3